Shiso - pachnotka zwyczajna, czyli azjatycka bazylia!

Dzień dobry!

 

Dziś postanowiłam skupić się na roślinie dość popularnej w Chinach, ale znanej i używanej także i w Europie, czyli o pachnotce zwyczajnej (Perilla frutescens), którą można by nazwać azjatycką bazylią! Jest to naprawdę ciekawa i łatwa w uprawie roślina, którą można używać w azjatyckiej kuchni zarówno jako przyprawę, jak i warzywo!

Systematyka

Zacznijmy od tego, że pachnotka bazyliowata (Perilla frutescens) należy do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae), do której należy wiele popularnych ziół (mięta, szałwia, bazylia czy melisa) a także lawenda, marzymięta czy serdecznik. Już samo pokrewieństwo z takimi roślinami może nam co nieco powiedzieć na temat pachnotki.

 

 

Perilla jest bardzo zmienna, przez co początkowo była klasyfikowana przez badaczy jako różne gatunki w obrębie tego rodzaju. Obecnie ustalono, że wszystkie pachnotki jakie znamy są tym  samym, jednym gatunkiem - Perilla frutescens, a ich zróżnicowanie opisano jako podgatunki, różniące się od siebie kształtem liści oraz ich zapachem. 

 

Zwróćcie uwagę, że młode pędy są fioletowe, natomiast starsze liście są już wybarwione na zielono

 

Kilka wybranych podgatunków:

 

• P. frutescens var. crispa - o mocno ząbkowanych brzegach liści
  
• P. frutescens var. acuta  - o mniejszych kwiatach
  
•  P. frutescens var. hirtella - o cytrynowym zapachu liści, nazywana pachnotką cytrynową
  
• P. frutescens var. auriculatodentata - podstawa liścia jest okrągła, a liść bardziej sercowaty
  

 

Nieco łatwiejszym podziałem perilli jest dość proste rozróżnienia podgatunki o zielonych liściach oraz o liściach purpurowych¹. Więcej o systematyce perilli możecie odczytać w źródłach na końcu artykułu, gdzie podaję ciekawe linki.

 

Dość "niewinna" i niepozorna forma pachnotki

  

Nazewnictwo

 

 
Pachnotka bazyliowata nazywana jest na naprawdę różne sposoby - możecie spotkać ją pod nazwą pachnotka zwyczajna, pachnotka krzewiasta, perilla, shiso, ale i jako Chińską bazylię czy Koreańską perillę. 

 

Dodatkowo sprawę nazewnictwa komplikuje niesamowita zmienność tego gatunku, o czym wspominałam powyżej oraz oczywiście różnice językowe między Chinami, Koreą a Japonią, gdzie roślina ta jest dość powszechnie stosowana.

 

Chińską nazwą azjatyckiej bazylii jest 紫苏 - zǐ sū, co po prostu można przetłumaczyć jako fioletowe Su (drugi znak nie ma jasnego znaczenia i używany jest jako nazwisko). W przeszłości  nazywana była również bái sū - 白苏 oraz chēng rěn - 称荏.

 

Jako ciekawostkę dodam, iż w północno-wschodniej Japonii jest znany jako jūnen („dziesięć lat"), ponieważ wierzono, że wydłuża ludzkie życie o dziesięć lat. W całej Japonii jednak funkcjonuje nazwa egoma (荏胡麻) od starej chiśkiej nazwy - rěn (荏) oraz dodaniu japońskiego goma (胡麻), czyli sezam.

 

Zdecydowanie bardziej niż w Japonii perilla znana jest w Korei, gdzie ma wiele nazw i zastosowań. W języku koreańskim nazwa kkae (깨) odnosi się zarówno do rośliny, jak i nasion sezamu oraz pachnotki. Sezam nazywa się chamkkae (참깨 - prawdziwe kkae), a pachnotka deulkkae (들깨 - dzikie kkae). Z tego powodu deulkkae jest czasami błędnie tłumaczone jako dziki sezam.

 

Historia i pochodzenie

 

Wbrew pozorom pachnotka bazyliowata pochodzi najprawdopodobniej z rejonów między Chinami a Indiami. Znana jest jako japońska czy koreańska roślina ze względu na to, że to właśnie tam pierwsi przybysze z Zachodu poznali ten gatunek (jak i całkiem sporo innych roślin). Duża część źródeł podaje, że to właśnie z Chin pachnotka powędrowała dalej do Japonii i Korei.

Według chińskich źródeł, shiso w Chinach uprawiane było od ponad dwóch tysięcy lat!

Wspominana jest w słynnym chińskim dziele Běncǎo gāngmù (本草纲目), czyli klasycznym chińskim zbiorem roślin leczniczych, jest to swojego rodzaju podstawa TCM - Traditional Chinese Medicine. Farmakopea ta pochodzi z 1587 i jest zbiorem wielu innych, wcześniejszych zielników i traktatów medycznych wielu autorów. 

 

W dziele tym smak i działanie porównywane było do osmanthusa, ale mogę od razu zaświadczyć, że pachnotka i osmanthus nie mają podobnego smaku i zapachu :)

Otóż żył w Chinach pewien znany badacz w dziedzinie naturalnej medycyny - Huàtuó [华佗]. Prowadził on badania na tematy medyczne i nazywany był ojcem chirurgii w Państwie Środka. Pewnego dnia do znanego lekarza trafiła grupa ludzi z objawami zatrucia. Huàtuó postanowił użyć do ich uleczenia pewnego fioletowego ziela - właśnie pachnotki, co okazało się na tyle skuteczne, że roślina na stałe weszła do repertuaru chińskich ziół leczących zatrucia pokarmowe.

 

Z kolei w Korei perilla uprawiana była już za czasów panowania dynastii Silla (VII-X wiek), jednak prawdopodobnie sprowadzona była tam znacznie wcześniej. Oprócz wymienionej Korei i Japonii, pachnotka występuje niemal w całej Azji, m.in w Indonezji, Laosie, Wietnamie, Indiach, Pakistanie czy Nepalu, uprawiana jest również na innych kontynentach, gdzie łatwo ucieka z ogródków. I tak na przykład w Ukrainie możemy spotkać zdziczałe osobniki w naturze.

Perilla jest naprawdę odporną rośliną i może rosnąć wszędzie, nawet w krawężniku

Opis

Tutaj będzie ciekawie, bo jak mogliście zauważyć, przez dużą zmienność gatunkową, porywam się z tym opisem trochę z motyką na słońce. Zacznijmy więc od rzeczy uniwersalnych!

 

Pachnotka bazyliowata jest jednoroczną, mocno rozkrzewiającą się rośliną o raczej wzniesionym pokroju, dorastającą nawet do metra wysokości. Łodyga jest zazwyczaj pokryta meszkiem, który czasem pokrywa także spód liści. 

Liście szeroko jajowate lub okrągłe, 7-13 cm długości oraz 4,5-10 cm szerokości, o krótkim i szpiczastym wierzchołku i okrągłej podstawie. Są one jednak bardzo zmienne, mogą być mniej lub bardziej ząbkowane na brzegach, o kolorach w różnych kombinacjach zieleni oraz fioletu. Mniej lub bardziej pokryte szczecinką.

 

Liść perilli, zwróćice uwagę na charakterystyczny meszek na ogonku liściowym

 

Drobne kwiaty zebrane są w kwiatostany charakterystyczne dla rodziny Lamiaceae, osiągające do 15 cm długości.  Znajdują się one w szczytowej części pędów, gdzie kwiaty znajdują się w parach w okółkach. Barwia kwiatów może być biała lub w różnych odcianiach jasnego różu. Pojedynczy kwiat znajduje się na krótkiej, kosmatej szypułce, i wyrastają 3-4 mm długości. Shiso kwitnie późnym latem i jesienią.

Pachnotka bazyliowata owocuje jesienią, może zacząć wytwarzać nasiona już we wrześniu - pełen okres wzrostu to około 190 dni. Dobne rozłupnie mają brązowy lub szarawy kolor i około 1,5 mm średnicy. Nasiona pachnotki zawierają bardzo dużo olejów, stąd też azjatycka korelacja z sezamem, choć olej z nasion pachnotki nie należy do tych jadalnych, a bardziej użytkowych.

Kwitnąca na biało perilla

Rozmnażanie

 

Perillę rozmnażamy przede wszystkim z nasion. 

 

Roslina ta jest dość odporna jak na swoje pochodzenie i znosi lekkie przymrozki. Dlatego też możemy ją siać wprost do gruntu już na początku maja, przed Zimną Zośką. W Chinach pachnotka zwyczajna siana jest już w połowie kwietnia do pojemników, a w maju sadzonki trafiają do gruntu by przyspieszyć rozwój roślinek.

 

Jest też nieco inwazyjna, dlatego zwracajmy uwagę gdzie siejemy tę roślinę. Możemy też wysiewać ją do doniczek.

Inspiracja ogrodowa - chińskie grządki, perilla wysiana jest między chińskim szczypiorkiem dla oszczędności miejsca

Uprawa

Perilla preferuje ciepłe i wilgotne środowisko, jest odporna na niskie i wysokie temperatury. Lubi rosnąć w dobrze przepuszczalnej glebie. Słaby drenaż i ciężkie gleby wpływają na jej plon i jakość.  

 

Perilla ma jednak duże zdolności adaptacyjne. Może dobrze rosnąć na glebie piaszczystej, gliniastej i czy takiej z dobrym drenażem, a odpowiednie pH dla pachnotki to 6,0-6,5, czyli obojętny. System korzeniowy sięga około 30 cm w głąb podłoża, tyle też wystarczy ewentualnie przygotować.

 

Odpowiednia temperatura do wzrostu to 25°C, jednak wysoka temperatura i susza mają większy wpływ na wzrost roślin - roślina dobrze znosi braki wody.

 

Pachnotka oprócz rośliny jadalnej może pełnić też funkcję ozdobną - ze względu na barwne liście, jednak w obu przypadkach obcinanie kwiatostanów powoduje odmłodzenie rośliny, produkcję większej ilości pędów oraz liści, a także zapobiega ucieczce z naszego ogródka. 

 

 

O zastosowaniu pachnotki chyba powinnam napisać osobny post, bo mamy tutaj dość szerokie zastosowanie i by już tutaj nie przedłużać to byłoby chyba lepsze rozwiązanie. Jak myślicie?

 

Słyszeliście wcześniej o pachnotce?

 

Uprawiacie u siebie?

 

Podziel się doświadczeniami i uwagami w komentarzu :)


Źródła i ciekawe linki:

¹ Perilla: The genus Perilla edited by He-ci Yu, Kenichi Kosuna, Megumi Haga

https://baixiaotai.blogspot.com/2020/06/pachnotka.html 

http://premium.britannica.co.kr/bol/topic.asp?article_id=b05d2441a 

Flora of China