Dzień dobry!
W ramach wakacji 2024 udało mi się odwiedzić rejony Maroko, gdzie naturalnie występuje bardzo ciekawy i raczej z rzadka występujący gatunek - argania żelazna (Argania spinosa), znana bardziej jako drzewo arganowe!
I dziś duża dawka informacji na ten temat!
 |
| Dojrzewające owoce drzewa arganowego |
Systematyka
I jak zwykle zacznijmy od tego z czym w ogóle mamy do czynienia!
Drzewo arganowe jest dość specyficznym gatunkiem, ponieważ należy do monotypowego rodzaju Argania, co oznacza, że jest to jedyny gatunek w tym rodzaju.
Rodzaj ten należy do rodziny sączyńcowatych (Sapotaceae), do których należy dużo ciekawych i mało znanych roślin - mamy tutaj na przykład jadalny canistel o miąższu przypominającym ugotowane żółtko jaja (idealna wegańska opcja!), synsepal, star-apple czy sapodilla, ale i rośliny o nieco innym zastosowaniu, jak masłosz Parka (Vitellaria paradoxa), z którego powstaje masło shea!
 |
| Pokrój dzikiego drzewa arganowego |
Nazewnictwo
Argania żelazna, zwana jak już wspomniałam drzewem arganowym, ma naprawdę wiele synonimów w języku polskim. Ja znałam ten gatunek właśnie pod nazwą drzewa arganowego, ale być może słyszeliście też inne nazwy - żelazodrzew, olejara czy tłuścianka żelazna, co oczywiście nawiązuje do oleju arganowego.
Z pewnością intryguje Was jednak (tak jak i mnie), dlaczego mamy tutaj tak duże nawiązania do żelaza w nazwie. Żeby dotrzeć do źródła tej nazwy zajrzyjmy do łacińskiej nazwy tego gatunku - Argania spinosa. Pierwszy człon pochodzi z języka Berberów, którym określają oni ten gatunek, drugi natomiast odnosi się do ciernistych gałęzi.
Warto jednak pogrzebać głębiej za synonimem, czy też starszą nazwą łacińską, która wyszła już z użytku najwidoczniej - Sideroxylon spinosum, gdzie pierwszy człon odnosi się do drewna arganii, które można luźno przetłumaczyć jako "drewno twarde jak żelazo".
I jeszcze jako ciekawostkę dodam, iż w średniowiecznych arabskich źródłach farmakologicznych drzewo to znane było pod nazwą harjān, będącą zniekształconą wersją berberyjskiego słowa argan.
 |
| Kora nieco starszego okazu |
Pochodzenie
Warto tutaj wspomnieć nieco o pochodzeniu i obszarze występowania arganii żelaznej. Jest to gatunek endemiczny, pochodzący z południowych rejonów Maroka, a dokładnie na małym skrawku na granicy Sahary i pasma górskiego Atlasu.
Obecnie drzewo to zostało nieco bardziej rozpowszechnione, choć ze względu na wymagania klimatyczne i glebowe, są to naprawdę ograniczone obszary, mamy więc tutaj południowe Maroko, zachodni skrawek Algierii w prowincji Tinduf, południe Hiszpanii oraz Wyspy Kanaryjskie. Argan uprawiany jest również komercyjnie w regionach Arabah i Negew w Izraelu.
Tutaj jeszcze wspomnę, że w południowym Maroku dość łatwo spotkać ten gatunek, po prostu wyjeżdżając nieco poza miasto - jest to jedno z niewielu drzew wytrzymujących ekstremalne upały. Jest to też drzewo, po których wspinają się kozy, co jest popularną atrakcją turystyczną, a wizerunek tego gatunku znajduje się na marokańskich banknotach.
Historia
Zazwyczaj nie cofam się w czasie aż tak bardzo, ale dzisiejsze początki zaczniemy naprawdę daaawno temu. Wygląda jednak na to, że argania była jednym z niewielu gatunków, które przetrwały okres od 65 do 1,8 miliona lat temu, ze względu na jego zdolność do pozostawania w stanie uśpienia w czasie suszy, a także znoszenia trudnych warunków i ubogiej gleby.
W XIII wieku Ibn Al Baytar, muzułmański botanik, naukowiec, farmaceuta i lekarz, opisał drzewo w swojej encyklopedii botanicznej, prawdopodobnie jako pierwszy, choć sama roślina użytkowana była w okolicy od dawna.
 |
| Dziko rosnący argan pod Agadirem, Maroko 2024 |
Dawniej gaje arganowe pokrywały duże obszary południowego Maroko, niestety przez wieki drzewa były mocno użytkowane i wycinane na niezwykle wytrzymałe drewno, przez co jego istnienie zaczęło być zagrożone. Obecnie rząd Maroko prowadzi intensywne działania mając na celu przywrócenie tego gatunku. mamy więc sporo nowych nasadzeń i argania wraca na swoje miejsce.
Od 1998 roku obszar o powierzchni 830 000 hektarów pomiędzy Agadirem a Essaouirą posiada status „rezerwatu biosfery” przyznany przez UNESCO w celu ochrony gaju arganowego.
 |
| Kwiaty drzewa arganowego są naprawdę drobne i niepozorne |
Opis
Argania żelazna jest długowiecznym drzewem osiągającym 8-10 metrów wysokości. Często ma nieco krzaczasty pokrój o wielu poskręcanych pniach, zazwyczaj korona jest szersza niż wyższa. Gałęzie uzbrojone są w kolce, stąd też w nazwie spinosa.
Drzewo arganowe jest niezwykle przystosowane do skrajnie wysokich temperatur i niedoborów wody, co widać szczególnie dobrze po liściach. Liście są one skórzaste, zredukowane do krótkiego ogonka, o 2–4 cm długości, o owalnym kształcie i zaokrąglonym wierzchołku. Służą za pożywienie dla wielbłądów i kóz.
 |
| Młoda gałązka arganii żelaznej |
Kwiaty arganii żelaznej są drobne i niepozorne, o średnicy około 5-8 mm, o pięciu białych do zielonkawożółtych płatkach. Pojawiają się w maju-czerwcu, jednak najwidoczniej są w stanie kwitnąć nawet i we wrześniu.
Drzewo arganowe jest hermafrodytyczne, co oznacza że na jednej roślinie występują zarówno kwiaty męskie, jak i żeńskie. gamopetalne,
Owoce mają 2–4 cm długości i 1,5–3 cm szerokości, z grubą, gorzką skórką otaczającą słodko pachnącą, ale nieprzyjemnie aromatyzowaną warstwę miąższu. Otacza ona bardzo twardy orzech, który zawiera jedno (czasami dwa lub trzy) małe, bogate w olej nasiona.
Dojrzewanie owoców trwa ponad rok, dojrzewając od czerwca do lipca następnego roku. Jedno drzewo produkuje około 40 kg owoców rocznie.
 |
| Dojrzewające owoce arganii |
Uprawa
Tutaj wspomnę tylko w ramach tradycji conieco o uprawie drzewa arganowego.
Argania jest drzewem, jak już wspominałam, przyzwyczajonym do ciężkich warunków, latem na obszarach jej występowania temperatura potrafi wzrosnąć do 50° Celsjusza jednocześnie przy dużych niedoborach wody, stąd przystosowania mające na celu zmniejszenie powierzchni potencjalnie tracącej wodę i skłonnej do oparzeń.
Choć nie jest bardzo wymagająca pod względem glebowym - rośnie praktycznie na pustyni, zdaje się cenić wilgotne powietrze (wpływ oceanu). Argania jest prawie niezastąpiona w ochronie gleb i pastwisk oraz w walce z erozją i pustynnieniem.
Drzewo to odgrywa także istotną rolę w nawożeniu gleby, gdyż oprócz niej takie warunki jest w stanie wytrzymać naprawdę niewiele roślin (często w tych rejonach rosną już tylko kaktusy - w tym jadalne opuncje figowe, zawleczone z upraw).
Wniosek z tego taki, że jeśli uda Wam się dostać gdzieś nasiona arganii, należy traktować ją podobnie do sukulentów - zapewnić dużo ciepła i słońca, a mało wody w lecie.
Zastosowanie
Drzewo arganowe odgrywało dużą rolę w kulturach ludu Berberów, obecnie jest niezwykle cenną rośliną użytkową na ekstremalnie suchych i niesprzyjających obszarach świata.
Argan jest drzewem o wielu zastosowaniach, a każda jego część nadaje się jako pożywienie lub źródło dochodu. Owoce można jeść, z orzechów można uzyskać olej, a drewno drzewa można wykorzystać jako paliwo, liście służą jako pasza dla zwierząt.
 |
| Owoce arganu sprzedawane w lokalnym sklepiku |
Dla nas, zazwyczaj najważniejszym produktem uzyskiwanym z tego gatunku to oczywiście olej arganowy. Jest on używany nie tylko w celach kosmetycznych, ale jest też jadalny!
W regionie Souss na znak gościnności gościom podaje się olej arganowy z miodem wraz z herbatą. To właśnie dzięki temu olejowi powstaje amlou, kulinarna specjalność ze wspomnianego regionu Souss, składająca się z oleju arganowego, migdałów i miodu.
 |
| Naleśniki polane amlou |
Olej zawiera 80% nienasyconych kwasów tłuszczowych, jest bogaty w niezbędne kwasy tłuszczowe i jest bardziej odporny na utlenianie niż oliwa z oliwek. Olej arganowy jest stosowany do maczania chleba, do kuskusu i sałatek oraz do innych podobnych zastosowań. W zasadzie mógłby kulinarnie konkurować z oliwkami, choć ma bardziej charakterystyczny, orzechowy posmak i jest zapewne droższy.
Jednak radzę przed wszelkimi próbami kulinarnymi sprawdzić, czy olej arganowy jaki macie pod ręką na pewno nie jest przeznaczony do celów kosmetycznych!
Widzieliście drzewo arganowe, a może ktoś z Was uprawia je u siebie w domu i chciałby podzielić się doświadczeniami?
Dajcie znać w komentarzach!
Źródła:
https://www.pourlascience.fr/sd/botanique/l-arganier-et-ses-champignons-3967.php
https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:789863-1
